โย จสฺส สมุทยปฺปหาเนน อุปหตายติกมฺมผลสฺส จริมจิตฺตโต จ อุทฺธํ ปวตฺติขนฺธานํ อนุปฺปาทนโต, อุปฺปนฺนานญฺจ อนฺตรธานโต อุปาทิเสสาภาโว , ตํ อุปาทาย ปญฺญาปนียโต นตฺถิ เอตฺถ อุปาทิเสโสติ อนุปาทิเสสํฯ

อสิถิลปรกฺกมสิทฺเธน ญาณวิเสเสน อธิคมนียโต, สพฺพญฺญุวจนโต จ ปรมตฺเถน สภาวโต นิพฺพานํ นาวิชฺชมานํฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, อชาตํ อภูตํ อกตํ อสงฺขต’’นฺติฯ

อิทํ ทุกฺขนิโรธนิทฺเทเส วินิจฺฉยกถามุขํฯ

มคฺคนิทฺเทสกถา

[562] ทุกฺขนิโรธคามินิปฏิปทานิทฺเทเส วุตฺตา ปน อฏฺฐ ธมฺมา กามํ ขนฺธนิทฺเทเสปิ อตฺถโต ปกาสิตาเยว, อิธ ปน เนสํ เอกกฺขเณ ปวตฺตมานานํ วิเสสาวโพธนตฺถํ วทามฯ สงฺเขปโต หิ จตุสจฺจปฏิเวธาย ปฏิปนฺนสฺส โยคิโน นิพฺพานารมฺมณํ อวิชฺชานุสยสมุคฺฆาตกํ ปญฺญาจกฺขุ สมฺมาทิฏฺฐิฯ สา สมฺมา ทสฺสนลกฺขณา, ธาตุปฺปกาสนรสา, อวิชฺชนฺธการวิทฺธํสนปจฺจุปฏฺฐานาฯ ตถา สมฺปนฺนทิฏฺฐิโน ตํสมฺปยุตฺตํ มิจฺฉาสงฺกปฺปนิฆาตกํ เจตโส นิพฺพานปทาภินิโรปนํ สมฺมาสงฺกปฺโปฯ โส สมฺมา จิตฺตาภินิโรปนลกฺขโณ, อปฺปนารโส, มิจฺฉาสงฺกปฺปปฺปหานปจฺจุปฏฺฐาโนฯ

ตถา ปสฺสโต วิตกฺกยโต จ ตํสมฺปยุตฺตาว วจีทุจฺจริตสมุคฺฆาติกา มิจฺฉาวาจาย วิรติ สมฺมาวาจา นามฯ สา ปริคฺคหลกฺขณา, วิรมณรสา, มิจฺฉาวาจาปฺปหานปจฺจุปฏฺฐานาฯ ตถา วิรมโต ตํสมฺปยุตฺตาว มิจฺฉากมฺมนฺตสมุจฺเฉทิกา ปาณาติปาตาทิวิรติ สมฺมากมฺมนฺโต นามฯ โส สมุฏฺฐาปนลกฺขโณ, วิรมณรโส, มิจฺฉากมฺมนฺตปฺปหานปจฺจุปฏฺฐาโนฯ ยา ปนสฺส เตสํ สมฺมาวาจากมฺมนฺตานํ วิสุทฺธิภูตา ตํสมฺปยุตฺตาว กุหนาทิอุปจฺเฉทิกา มิจฺฉาชีววิรติ, โส สมฺมาอาชีโว นามฯ โส โวทานลกฺขโณ, ญายาชีวปวตฺติรโส, มิจฺฉาชีวปฺปหานปจฺจุปฏฺฐาโนฯ

อถสฺส โย ตสฺสา สมฺมาวาจากมฺมนฺตาชีวสงฺขาตาย สีลภูมิยํ ปติฏฺฐิตสฺส ตทนุรูโป ตํสมฺปยุตฺโตว โกสชฺชสมุจฺเฉทโก วีริยารมฺโภ, เอส สมฺมาวายาโม นามฯ โส ปคฺคหลกฺขโณ, อนุปฺปนฺนอกุสลานุปฺปาทนาทิรโส, มิจฺฉาวายามปฺปหานปจฺจุปฏฺฐาโนฯ

ตสฺเสวํ วายมโต ตํสมฺปยุตฺโตว มิจฺฉาสติวินิทฺธุนโน เจตโส อสมฺโมโส สมฺมาสติ นามฯ สา อุปฏฺฐานลกฺขณา, อสมฺมุสฺสนรสา, มิจฺฉาสติปฺปหานปจฺจุปฏฺฐานาฯ เอวํ อนุตฺตราย สติยา สํรกฺขิยมานจิตฺตสฺส ตํสมฺปยุตฺตาว มิจฺฉาสมาธิวิทฺธํสิกา จิตฺเตกคฺคตา สมฺมาสมาธิ นามฯ โส อวิกฺเขปลกฺขโณ, สมาธานรโส, มิจฺฉาสมาธิปฺปหานปจฺจุปฏฺฐาโนติฯ อยํ ทุกฺขนิโรธคามินิปฏิปทานิทฺเทเส นโยฯ เอวเมตฺถ ชาติอาทีนํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ

[563] ญาณกิจฺจโตติ สจฺจญาณสฺส กิจฺจโตปิ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ ทุวิธํ หิ สจฺจญาณํ – อนุโพธญาณํ ปฏิเวธญาณญฺจฯ ตตฺถ อนุโพธญาณํ โลกิยํ อนุสฺสวาทิวเสน นิโรเธ มคฺเค จ ปวตฺตติฯ ปฏิเวธญาณํ โลกุตฺตรํ นิโรธมารมฺมณํ กตฺวา กิจฺจโต จตฺตาริ สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติฯ ยถาห – ‘‘โย, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ ปสฺสติ, ทุกฺขสมุทยมฺปิ โส ปสฺสติ, ทุกฺขนิโรธมฺปิ ปสฺสติ, ทุกฺขนิโรธคามินิํ ปฏิปทมฺปิ ปสฺสตี’’ติ (สํ. นิ. 5.1100) สพฺพํ วตฺตพฺพํฯ ตํ ปนสฺส กิจฺจํ ญาณทสฺสนวิสุทฺธิยํ อาวิภวิสฺสติฯ

ยํ ปเนตํ โลกิยํ, ตตฺถ ทุกฺขญาณํ ปริยุฏฺฐานาภิภววเสน ปวตฺตมานํ สกฺกายทิฏฺฐิํ นิวตฺเตติฯ สมุทยญาณํ อุจฺเฉททิฏฺฐิํฯ นิโรธญาณํ สสฺสตทิฏฺฐิํฯ มคฺคญาณํ อกิริยทิฏฺฐิํฯ ทุกฺขญาณํ วา ธุวสุภสุขตฺตภาววิรหิเตสุ ขนฺเธสุ ธุวสุภสุขตฺตภาวสญฺญาสงฺขาตํ ผเล วิปฺปฏิปตฺติํฯ สมุทยญาณํ อิสฺสรปธานกาลสภาวาทีหิ โลโก ปวตฺตตีติ อการเณ การณาภิมานปฺปวตฺตํ เหตุมฺหิ วิปฺปฏิปตฺติํฯ นิโรธญาณํ อรูปโลกโลกถูปิกาทีสุ อปวคฺคคาหภูตํ นิโรเธ วิปฺปฏิปตฺติํฯ มคฺคญาณํ กามสุขลฺลิกอตฺตกิลมถานุโยคปฺปเภเท อวิสุทฺธิมคฺเค วิสุทฺธิมคฺคคาหวเสน ปวตฺตํ อุปาเย วิปฺปฏิปตฺติํ นิวตฺเตติฯ เตเนตํ วุจฺจติ –

‘‘โลเก โลกปฺปภเว, โลกตฺถคเม สิเว จ ตทุปาเย;

สมฺมุยฺหติ ตาว นโร, น วิชานาติ ยาว สจฺจานี’’ติฯ

เอวเมตฺถ ญาณกิจฺจโตปิ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ

[564] อนฺโตคธานํ ปเภทาติ ทุกฺขสจฺจสฺมิํ หิ ฐเปตฺวา ตณฺหญฺเจว อนาสวธมฺเม จ เสสา สพฺพธมฺมา อนฺโตคธาฯ สมุทยสจฺเจ ฉตฺติํส ตณฺหาวิจริตานิฯ นิโรธสจฺจํ อสมฺมิสฺสํฯ มคฺคสจฺเจ สมฺมาทิฏฺฐิมุเขน วีมํสิทฺธิปาทปญฺญินฺทฺริยปญฺญาพลธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคานิฯ

สมฺมาสงฺกปฺปาปเทเสน ตโย เนกฺขมฺมวิตกฺกาทโยฯ สมฺมาวาจาปเทเสน จตฺตาริ วจีสุจริตานิ ฯ สมฺมากมฺมนฺตาปเทเสน ตีณิ กายสุจริตานิฯ สมฺมาชีวมุเขน อปฺปิจฺฉตา สนฺตุฏฺฐิตา จฯ สพฺเพสํเยว วา เอเตสํ สมฺมาวาจากมฺมนฺตาชีวานํ อริยกนฺตสีลตฺตา อริยกนฺตสีลสฺส จ สทฺธาหตฺเถน ปฏิคฺคเหตพฺพตฺตา เตสํ อตฺถิตาย อตฺถิภาวโต สทฺธินฺทฺริยสทฺธาพลฉนฺทิทฺธิปาทาฯ สมฺมาวายามาปเทเสน จตุพฺพิธสมฺมปฺปธานวีริยินฺทฺริยวีริยพลวีริยสมฺโพชฺฌงฺคานิฯ สมฺมาสติอปเทเสน จตุพฺพิธสติปฏฺฐานสตินฺทฺริยสติพลสติสมฺโพชฺฌงฺคานิฯ สมฺมาสมาธิอปเทเสน สวิตกฺกสวิจาราทโย ตโย สมาธี จิตฺตสมาธิ สมาธินฺทฺริยสมาธิพลปีติปสฺสทฺธิสมาธิอุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคานิ อนฺโตคธานีติ เอวเมตฺถ อนฺโตคธานํ ปเภทโตปิ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ

[565] อุปมาโตติ ภาโร วิย หิ ทุกฺขสจฺจํ ทฏฺฐพฺพํ, ภาราทานมิว สมุทยสจฺจํ, ภารนิกฺเขปนมิว นิโรธสจฺจํ, ภารนิกฺเขปนุปาโย วิย มคฺคสจฺจํฯ โรโค วิย จ ทุกฺขสจฺจํ, โรคนิทานมิว สมุทยสจฺจํ, โรควูปสโม วิย นิโรธสจฺจํ, เภสชฺชมิว มคฺคสจฺจํฯ ทุพฺภิกฺขมิว วา ทุกฺขสจฺจํ, ทุพฺพุฏฺฐิ วิย สมุทยสจฺจํ, สุภิกฺขมิว นิโรธสจฺจํ, สุวุฏฺฐิ วิย มคฺคสจฺจํฯ อปิจ เวรี-เวรมูล-เวรสมุคฺฆาต-เวรสมุคฺฆาตุปาเยหิ, วิสรุกฺข-รุกฺขมูล-มูลุปจฺเฉท-ตทุปจฺเฉทุปาเยหิ, ภย-ภยมูล-นิพฺภย-ตทธิคมุปาเยหิ, โอริมตีร-มโหฆปาริมตีร-ตํสมฺปาปกวายาเมหิ จ โยเชตฺวาเปตานิ อุปมาโต เวทิตพฺพานีติ เอวเมตฺถ อุปมาโต วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ

[566] จตุกฺกโตติ อตฺถิ เจตฺถ ทุกฺขํ น อริยสจฺจํ, อตฺถิ อริยสจฺจํ น ทุกฺขํ, อตฺถิ ทุกฺขญฺเจว อริยสจฺจญฺจ, อตฺถิ เนว ทุกฺขํ น อริยสจฺจํฯ เอส นโย สมุทยาทีสุฯ ตตฺถ มคฺคสมฺปยุตฺตา ธมฺมา สามญฺญผลานิ จ ‘‘ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺข’’นฺติ (สํ. นิ. 3.15) วจนโต สงฺขารทุกฺขตาย ทุกฺขํ, น อริยสจฺจํฯ นิโรโธ อริยสจฺจํ, น ทุกฺขํฯ อิตรํ ปน อริยสจฺจทฺวยํ สิยา ทุกฺขํ อนิจฺจโต, น ปน ยสฺส ปริญฺญาย ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ ตถตฺเตนฯ สพฺพากาเรน ปน อุปาทานกฺขนฺธปญฺจกํ ทุกฺขญฺเจว อริยสจฺจญฺจ อญฺญตฺร ตณฺหายฯ มคฺคสมฺปยุตฺตา ธมฺมา สามญฺญผลานิ จ ยสฺส ปริญฺญตฺถํ ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ ตถตฺเตน เนว ทุกฺขํ น อริยสจฺจํฯ เอวํ สมุทยาทีสุปิ ยถาโยคํ โยเชตฺวา จตุกฺกโตเปตฺถ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ

[567] สุญฺญเตกวิธาทีหีติเอตฺถ สุญฺญโต ตาว ปรมตฺเถน หิ สพฺพาเนว สจฺจานิ เวทกการกนิพฺพุตคมกาภาวโต สุญฺญานีติ เวทิตพฺพานิฯ เตเนตํ วุจฺจติ –

‘‘ทุกฺขเมว หิ, น โกจิ ทุกฺขิโต;

การโก น, กิริยาว วิชฺชติฯ

อตฺถิ นิพฺพุติ, น นิพฺพุโต ปุมา;

มคฺคมตฺถิ, คมโก น วิชฺชตี’’ติฯ

อถ วา,

ธุวสุภสุขตฺตสุญฺญํ, ปุริมทฺวยมตฺตสุญฺญมมตปทํ;

ธุวสุขอตฺตวิรหิโต, มคฺโคอิติ สุญฺญตา เตสุฯ

นิโรธสุญฺญานิ วา ตีณิ, นิโรโธ จ เสสตฺตยสุญฺโญฯ ผลสุญฺโญ วา เอตฺถ เหตุ สมุทเย ทุกฺขสฺสาภาวโต, มคฺเค จ นิโรธสฺส, น ผเลน สคพฺโภ ปกติวาทีนํ ปกติ วิยฯ เหตุสุญฺญญฺจ ผลํ ทุกฺขสมุทยานํ นิโรธมคฺคานญฺจ อสมวายา, น เหตุสมเวตํ เหตุผลํ สมวายวาทีนํ ทฺวิอณุกาทิ วิยฯ เตเนตํ วุจฺจติ –

‘‘ตยมิธ นิโรธสุญฺญํ, ตเยน เตนาปิ นิพฺพุติ สุญฺญา;

สุญฺโญ ผเลน เหตุ, ผลมฺปิ ตํเหตุนา สุญฺญ’’นฺติฯ

เอวํ ตาว สุญฺญโต วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ

เอกวิธาทิวินิจฺฉยกถา

[568] เอกวิธาทีหีติ สพฺพเมว เจตฺถ ทุกฺขํ เอกวิธํ ปวตฺติภาวโตฯ ทุวิธํ นามรูปโตฯ ติวิธํ กามรูปารูปูปปตฺติภวเภทโตฯ จตุพฺพิธํ จตุอาหารเภทโตฯ ปญฺจวิธํ ปญฺจุปาทานกฺขนฺธเภทโตฯ

สมุทโยปิ เอกวิโธ ปวตฺตกภาวโตฯ ทุวิโธ ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺตาสมฺปยุตฺตโตฯ ติวิโธ กามภววิภวตณฺหาเภทโตฯ จตุพฺพิโธ จตุมคฺคปฺปเหยฺยโตฯ ปญฺจวิโธ รูปาภินนฺทนาทิเภทโตฯ ฉพฺพิโธ ฉตณฺหากายเภทโตฯ